Zaburzenia depresyjne młodzieży cz.1
Autor: Monika Szydziak
Ogólne pojęcie o zaburzeniach depresyjnych mają wszyscy. Jednak tylko pewna część społeczeństwa posiada szerzej zakrojoną wiedzę na ten temat, zwłaszcza jeśli chodzi o depresję młodzieńczą.
Okres dorastania niesie ze sobą liczne zagrożenia, wynikające zarówno z psychologicznych konsekwencji zmian hormonalnych, trudności pojawiających się w określeniu swojej zmieniającej się tożsamości, jak również z poszukiwań własnego miejsca w społecznie różnych relacjach i kontekstach społecznych. Jednym z tych zagrożeń są zaburzenia emocjonalne, do których zaliczana jest depresja. Do niedawna w odniesieniu do dzieci i młodzieży była ona traktowana jako reakcja na stratę lub deprywację potrzeb. Obecnie, także w odniesieniu do tego okresu życia, ujmuje się ją jako zaburzenie uwarunkowane wieloczynnikowo, a mianowicie:
• psychologicznie (jako następstwo wyuczonej bezradności lub nagromadzenia negatywnych emocji),
• społecznie (niezadowolenie z kontaktów międzyludzkich),
• biologicznie (genetycznie, biochemicznie, endokrynologicznie)1.
Depresja często mylona bywa ze smutkiem, od którego różni ją to, iż przekroczony zostaje punkt, gdy rozpoczyna się zobojętnienie na świat i niezdolność do działania. Według Kosslyn, Rosenberg, depresja to: „zaburzenie charakteryzujące się przynajmniej dwutygodniowym utrzymywaniem się obniżonego nastroju i brakiem zainteresowania niemal wszystkimi rodzajami aktywności, czemu towarzyszą zaburzenia snu lub łaknienia, utrata energii i poczucie beznadziejności” .2 W danych szacunkowych z 1990 roku została ona umiejscowiona na czwartym miejscu, na liście 150 najpoważniejszych zaburzeń zdrowotnych na świecie.3
Chociaż w większości przypadków depresja występuje wśród ludzi we wczesnych i średnich latach wieku dojrzałego, to jednak jej częstotliwość zdecydowanie wzrasta w wieku dojrzewania. Właśnie w tym okresie ujawniają się zależne od rodzaju płci różnice w częstotliwości pojawiania się tego zaburzenia. Potwierdzają to badania, które wykazują ilościowy wzrost depresji u młodzieży (u dzieci 0,4-2,5% populacji, u nastolatków 5-10%) przy tym dwukrotnie częściej u dziewcząt niż u chłopców.4 Depresja młodzieńcza nierozerwalnie łączy się z trudnościami okresu adolescencji oraz zmianami rozwojowymi tej fazy. Szczególne znaczenie ma konfrontacja własnych możliwości z oczekiwaniami samego dorastającego, jego rodziny i najbliższego otoczenia jak również niepewność, czy sprawdzi się on w roli osoby dorosłej.5 Depresja powoduje głębokie zakłócenia funkcji psychicznych i fizycznych. Jej objawy występujące u młodzieży dość łatwo przeoczyć, ponieważ często maskowane są one drażliwością oraz agresją.
Do symptomów depresji młodzieńczej można zaliczyć:
1. Zaburzenia nastroju - przejawiają się one najczęściej w obniżonym nastoju, smutku, chwiejności emocjonalnej.
2. Podwyższony poziom lęku - charakterystyczne dla młodych ludzi jest występowanie lęku przed przyszłością.
3. Zaburzenia sfery poznawczej, obejmujące:
• problemy w obszarze nauki szkolnej (trudności w uczeniu się, zapamiętywaniu, skupianiu uwagi, brak wytrwałości w nauce),
• niskie poczucie własnej wartości,
• pewność o nieskuteczności własnych działań i nieuchronnym niepowodzeniu,
• uczucie nudy, rutyny i niemożność znalezienia przyjemności.
4. Zaburzenia aktywności, które mogą być przejawiane przez:
• wybuchy gniewu, złości, agresji,
• trudności w rozpoczęciu wykonywania jakiś działań i łatwe męczenie się,
• utrata dotychczasowych zainteresowań lub brak odczuwania przyjemności przy wykonywaniu tego, co zazwyczaj sprawiały radość,
• zaburzenie systemów dobowych objawiające się m. in. trudnościami w porannym wstawaniu, późnym kładzeniu się spać, lepszym funkcjonowaniu w godzinach popołudniowych i wieczornych,
• zaniedbany wygląd i brak dbałości o higienę osobistą.
5. Zaburzenia zachowania, które obejmują:
• unikanie lub zaniechanie wykonywania czynności oczekiwanych od adolescenta (np. chodzenia do szkoły, podejmowania obowiązków szkolnych, domowych i społecznych),
• zachowania niezgodne z normami społecznymi (np. eksperymentowanie ze środkami psychoaktywnymi, chaotyczna i przypadkowa aktywność seksualna),
• zachowania autodestrukcyjne, w tym zachowania samobójcze, samookaleczenia.
6. Dolegliwości somatyczne przejawiające się w skupieniu się na funkcjonowaniu własnego ciała, zgłaszaniu różnorodnych objawów nie mających potwierdzenia w badaniu lekarskim, spadku sprawności i złym samopoczuciu.6
Zbyt późne lub niewłaściwe rozpoznanie objawów depresji u osób dorastających jest szalenie ryzykowne, ze względu na jej możliwe następstwa, jakimi są m. in. samobójstwa oraz próby samobójcze. Wyniki badań jednoznacznie wskazują, iż liczba tego rodzaju następstw podnosi się z roku na rok. Szczególnie u młodych dziewcząt udane jak i nieudane próby samobójcze spowodowane są występującą depresją. Statystyki WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) wykazują, że samobójstwo zajmuje trzecie miejsce wśród przyczyn śmierci osób między 15. a 24. rokiem życia oraz czwarte między 10. a 14. r. ż.7 Celowe odebranie sobie życia w młodości zazwyczaj nie jest popełniane pod wpływem nagłego impulsu, lecz stanowi zwieńczenie okresu zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej udręki. Większość młodych ofiar samobójstwa opisywała je lub rozmawiała o nim z innymi, dlatego tak ważne jest, aby uważnie słuchać i obserwować osobę zamierzająca odebrać sobie życie oraz jeśli to konieczne, podjąć szybką interwencję.8
Oprócz omówionych powyżej skrajnych następstw zaburzeń depresyjnych u młodzieży na uwagę zasługują również wszelkiego rodzaju akty autoagresji, które w ostatnich latach coraz częściej pojawiają się u depresyjnych adolescentów. Autoagresja (inaczej samouszkodzenie) to działanie polegające na celowym zadawaniu bólu bądź ran swojemu ciału, pozbawione intencji samobójczej, objawiające się np. okaleczaniem się, wyrywaniem sobie włosów czy połykaniem ciał obcych.9
Przyczyny zaburzeń depresyjnych młodzieży
Zarówno u młodzieży jak i u osób dorosłych przyczyny omawianych zaburzeń należy rozpatrywać z czterech różnych perspektyw: poznawczej, psychodynamicznej, behawioralnej oraz biologicznej.
Perspektywa poznawcza
Poznawczą koncepcję zaburzeń nastroju stworzył Aaron Back. Według niego przyczyną depresji są:
1. Dysfunkcjonalne przekonania na temat siebie, świata i przyszłości zwane triadą depresyjną. Przekonania te powodują, iż negatywne myśli o tych trzech sferach powstają automatycznie, na skutek traumatycznych doświadczeń i oddziaływań otoczenia. pociągając za sobą poczucie beznadziejności, zahamowanie motywacji i depresyjny nastrój.
2. Błędy myślenia takie jak: arbitralne wnioskowanie bez wystarczających przesłanek; wybiórcze abstrahowanie i koncentrowanie się tylko na jednej cesze (negatywnej) z pomijaniem innych (pozytywnych); nadmierne uogólnianie; dychotomiczne (czarno-białe) myślenie, z czym wiąże się wyolbrzymiane i minimalizowanie; oraz nadmierna personalizacja, czyli odnoszenie w sposób nieuzasadniony zewnętrznych faktów do własnej osoby.
3. Negatywne schematy Ja, które powstają w toku socjalizacji, w wyniku odrzucenia, zaniedbywania i krytycznych ocen. Schematy te aktywują się szczególnie łatwo w trudnych sytuacjach.10
Inną bardzo rozpowszechnioną koncepcją depresji jest teoria wyuczonej bezradności, stworzona przez Martina Seligmana. Stwierdził on, że powtarzające się doświadczenie z którego wynika, iż kontrolowanie zdarzeń i konsekwencji własnego działania jest niemożliwe, powoduje powstanie poczucia bezradności, wygaszenie motywacji i apatię. W wyniku treningu bezradności, człowiek dochodzi do wniosku, że w trudnej i nieprzyjemnej sytuacji nie będzie w stanie sobie z nią poradzić ani jej zapobiec, dlatego z czasem przestaje podejmować jakiekolwiek próby jej zmiany.
W modelu wyuczonej bezradności istotną rolę odgrywa przypisywanie sobie (atrybucja) lub otoczeniu pewnych cech odpowiedzialnych za doświadczane niepowodzenia, najczęściej upatrywane są w czynnikach wewnętrznych, na które dana osoba w swoim mniemaniu nie ma żadnego wpływu.11
Podejście poznawcze wyróżnia także dodatkowy czynnik ryzyka wystąpienia depresji i jej nawrotów jakim jest ruminacja, czyli tendencja do rozpamiętywania negatywnych doświadczeń. Owo rozpamiętywanie wydarzeń i ich negatywnych konsekwencji powoduje wydłużenie depresyjnego nastroju, natomiast odwracanie od nich uwagi skraca czas jego trwania.
Perspektywa psychodynamiczna
W podejściu psychodynamicznym za główne przyczyny postawania depresji uważa się nieświadome konflikty i wrogie uczucia wywodzące się z okresu wczesnego dzieciństwa. Według Freuda źródłem wysokiego poziomu samokrytycyzmu i poczucia winy, które przejawiane są przez osoby cierpiące na depresję jest gniew. Uczucie to, pierwotnie skierowane na kogoś innego, zostało odwrócone do wewnątrz przeciwko samemu sobie i skutecznie zaburza prawidłowe funkcjonowanie danej jednostki.12
Perspektywa behawioralna
Behawioryści traktują depresję jako efekt niewystarczającej ilości pozytywnych wzmocnień, co powoduje smutek i wycofanie się danej jednostki. Początkowo ten stan smutku i wycofania się zostaje wzmocniony przez wzrost uwagi i współczucia otoczenia, jednak z czasem zaprzyjaźnieni ludzie ulegają zmęczeniu negatywnymi nastrojami oraz postawami osoby depresyjnej i zaczynają jej unikać, co pogrąża ją w chorobie.
Objawy depresji są również w tym ujęciu wynikiem doświadczania wielu kar w następstwie utraty lub innej daleko idącej zmiany w życiu jednostki.13 Tego rodzaju zmiany mogą zmuszać ją do poświęcania mniejszej ilości czasu czynnościom, które do tej pory sprawiały jej przyjemność.
Perspektywa biologiczna
Badacze zajmujący się biologicznymi przyczynami depresji twierdzą, iż osoby cierpiące na tą chorobę cechują się znacznie obniżoną aktywnością pewnego obszaru płatów czołowych, ściśle powiązanego z obszarami mózgu odpowiadającymi za emocje, takimi jak ciało migdałowate. Właśnie ta część płatów czołowych łączy się z układami produkującymi serotoninę, dopaminę oraz norepinefrynę, czyli neuroprzekaźniki mające wpływ na samopoczucie człowieka. Odpowiednie proporcje i przemiany tych, jak również innych, naturalnie występujących w mózgu substancji są potrzebne do prawidłowego komunikowania się komórek nerwowych między sobą, a tym do utrzymania dobrego samopoczucia człowieka.14
Typowymi przyczynami zaburzeń depresyjnych u młodzieży są poważne urazy psychiczne (np. rozpad rodziny, naturalna lub samobójcza śmierć rodzica, umieszczenie w domu dziecka lub innej placówce opiekuńczo – wychowawczej) jak również jawne konflikty rodzinne, brak autorytetu ojca, alkoholizm rodziców czy nieadekwatność postaw rodzicielskich. 15 Oprócz wyżej wymienionych problemów, wśród przyczyn depresji młodzieńczej występują także wszelkie rozumiane ogólnie straty i zawody, do których zalicza się również charakterystyczne dla wieku dojrzewania zawody miłosne.16
O tym jakie są metody leczenia depresji oraz w jaki sposób jej zapobiegać będzie można przeczytać w drugiej części tego artykułu.
MONIKA SZYDZIAK
Bibliografia
1 Kosslyn S., Rosenberg R., Psychologia - mózg, człowiek, świat, Kraków 2006, Wydawnictwo Znak.
2 Ibidem, s. 632.
3 Carson R. i in., Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, vol. II, Gdańsk 2006, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
4 Sęk H., Psychologia kliniczna t.II, Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN.
5 Namysłowska I., Psychiatria dzieci i młodzieży (wybrane zagadnienia), w: A. Bilikiewicz (red), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1992, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 362-382.
6 www.psychologia.net.pl dostęp 01.02.2009.
7 Radziwiłłowicz W., Sumiła A. (red), Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia, Kraków 2006, Oficyna wydawnicza „Impuls”.
8 Zimbardo P. Psychologia i życie, Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe PWN.
9 Radziwiłłowicz W., Sumiła A., (red), Psychopatologia…op. cit. s. 179.
10 Obuchowska I., Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży (wybrane zagadnienia), w: H. Sęk, Psychologia kliniczna , t.II, Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 25-46.
11 www.wsp.krakow.pl dostęp 02.02.2009.
12 Zimbardo P., Psychologia… op. cit. s. 646.
13 Ibidem, s. 647.
14 Popielarska A., (red) Psychiatria wieku rozwojowego, Warszawa 1989, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
15 Radziwiłłowicz W., Sumiła A. (red), Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia, Kraków 2006, Oficyna wydawnicza „Impuls”, za: J. Bomba i in. (1986), Rozpowszechnienie i obraz depresji u dzieci i młodzieży w świetle bezpośrednich badań populacji nieleczonej, „Psychiatria Polska”, 20/3, s.184-189.
16 Witkowska - Ulatwoska H., Namysłowska I., Depresja wieku rozwojowego w: S. Pużyński (red), Zaburzenia depresyjne w praktyce lekarza rodzinnego. Zbiór materiałów szkoleniowych, Warszawa 2000, Instytut Psychiatrii i Neurologii, s. 46-53.
Licencjonowane artykuły dostarcza Artelis.pl.
